Een gezonder systeem voor bijstand en schuldhulp ontwikkelen

De gezondheid van bijstandsgerechtigden en mensen met schulden kan beter, maar hoe krijgen we dat voor elkaar? Sociaal beleid kan namelijk positieve, maar ook negatieve effecten hebben, vertelt Jantien van Berkel. Ze is als projectleider betrokken bij een groot onderzoek hiernaar in de Randstad en Oost-Nederland.

Voor bijstandsgerechtigden en mensen met problematische schulden is veel gezondheidswinst te behalen. Welk beleid van gemeenten draagt daaraan bij of juist niet? Hierom draait het project Een realistische benadering van sociaal beleid om gezondheidspotentieel te realiseren. 

‘We willen de onderdelen binnen het bijstandsbeleid en de schuldhulp die de gezondheid verbeteren opschalen,’ zegt Jantien van Berkel, universitair docent Social Policy and Public Health aan de Universiteit Utrecht en gastonderzoeker aan de WUR. ‘Daarnaast willen we juist afschaffen wat schadelijk is voor de gezondheid. En zo uiteindelijk een gezonder systeem bereiken.’ 

Adviesraad van inwoners

Het onderzoek is een samenwerking van 7 gemeenten in de Randstad: Amsterdam en Rotterdam, en in het oosten van Nederland: Doetinchem, Aalten, Ermelo, Elburg en Wageningen, naast allerlei landelijke partijen. De onderzoekers hebben eerst eerdere onderzoeken over dit onderwerp in kaart gebracht. ‘We hebben met de verschillende gemeenten bekeken wat er in hun beleid zit, wat wel en niet werkt en wat we verder moeten onderzoeken,’ licht Van Berkel toe. 

De onderzoekers werken samen met een zelf-opgerichte adviesraad van 9 inwoners, mensen uit verschillende gemeenten die ervaring hebben met leven van weinig geld. Ze denken mee over de thema’s van het onderzoek en ontvangen een vergoeding per bijeenkomst. ‘We doen het onderzoek gezamenlijk,’ benadrukt Van Berkel. ‘De inwoners zijn erg betrokken. Dat waren ze al voor de start van het onderzoek.’ In een later stadium gaan de onderzoekers ook andere inwoners die binnen de doelgroepen vallen interviewen om hun ervaringen te belichten.

Ervaringsdeskundigheid in adviesraad

Inwoner van Wageningen en deelnemer van de adviesraad, Elles Zink, zegt dat ze de problematiek rondom armoede kent, maar dat ze als ervaringsdeskundige deze positie wil ontstijgen om voor bewustwording te pleiten. Daarom neemt ze deel aan de adviesraad. 

Leefstijl

Zink benadrukt de relatie tussen een gezonde levensstijl en stress. Volgens haar liggen stress en schaamte op de loer als het sociale beleid kwetsbaren niet voldoende steunt. 

Gezond leven

Over gezond leven zegt ze: “Je moet creatief zijn met je voedingspatroon. De norm die men heeft, is niet vanzelfsprekend en wie zijn zij om dit tegen mij te zeggen?”

Invloed op de gezondheid

Het doel van de bijstand is om mensen te voorzien in een sociaal acceptabel minimum, noemt Van Berkel. ‘De gezondheid bevorderen is niet het primaire doel, ook niet van schuldhulpverlening, maar het heeft er wel veel invloed op.’ Over welk beleid precies goed is voor de gezondheid is dus nog weinig bekend, terwijl dat wel erg belangrijk is. Dat komt, legt ze uit, doordat we erg “verkokerd” werken: iedereen werkt binnen het eigen domein.

In de subsidieoproep werd gevraagd om het onderzoek dit keer niet te focussen op de verschillen tussen bevolkingsgroepen, maar op hoe gezondheidswinst te behalen bij de groepen die achterblijven. Van Berkel: ‘We kijken dus hoe we gezondheidsverlies kunnen voorkomen en zo mogelijk de gezondheid beter kunnen maken.’

Extra stress

Sociaal beleid kan dus iemands positie en gezondheid bevorderen, maar ook negatieve effecten hebben. Wat die negatieve effecten dan precies zijn, weten de meeste mensen in de bijstand of schuldhulp wel, aldus Van Berkel. ‘Ja, je krijgt een inkomen. Maar aan de andere kant zitten er allerlei strikte regels aan.’ Ze noemt het sanctiebeleid als voorbeeld: gekort worden op je uitkering als je je vergist met het invullen van formulieren. 

Dit soort beleid kan iemands gezondheid schaden. ‘Het kan veel inspanning kosten om precies te doen wat van je verwacht wordt, bijvoorbeeld als je een chronische ziekte of beperking hebt. Dat geeft extra stress bovenop de chronische stress die mensen met geldzorgen al hebben.’ In andere gevallen kan sociaal beleid, zoals re-integratieprojecten juist wel weer positief uitpakken, vertelt ze ook: ‘Mensen kunnen doordat ze weer een maatschappelijke bijdrage leveren ook een doel en betekenis ervaren, wat het welzijn en daarmee de gezondheid bevordert.’

‘Het kan veel inspanning kosten om precies te doen wat van je verwacht wordt, bijvoorbeeld als je een chronische ziekte of beperking hebt. Dat geeft extra stress bovenop de chronische stress die mensen met geldzorgen al hebben.

Jantien van Berkel, Universitair docent Social Policy and Public Health - Universiteit Utrecht

Problematische schulden voorkomen

Een ander voorbeeld van sociaal beleid dat goed lijkt te werken, noemt ze “Vroeg Eropaf”, een middel in de schuldhulpverlening, waarbij woningbouwcorporaties, zorgverzekeraars en nutsbedrijven een betalingsachterstand doorgeven aan de gemeente. ‘De gemeente kan dan tijdig informeren of er wat aan de hand is en zo nodig hulp bieden, voordat problematische schulden ontstaan. Het is heel interessant om te onderzoeken wat de resultaten van dit soort beleid zijn in verschillende gemeenten, aangezien elke gemeente zelf bepaalt hoe dit wordt uitgevoerd.’  

De onderzoekers gebruiken ook data van het CBS, bijvoorbeeld over medicijngebruik. Daarbij valt te denken aan antidepressiva en medicijnen die gelinkt kunnen worden aan leefstijlgerelateerde aandoeningen, zoals COPD en diabetes. ‘We kunnen dan onderzoeken of beleid op een langere termijn en in een grote groep effect heeft op dat medicijngebruik,’ legt Van Berkel uit. 

Als systeembenadering hanteren de onderzoekers een zogenoemde “realistische benadering” om te kijken wat werkt vanuit verschillende systeemniveaus. Ze kijken dus naar bepaalde doelgroepen, maar ook naar bepaalde situaties, de omstandigheden, op individueel en landelijk niveau, naar organisaties en in hoeverre wetgeving een rol speelt.

Boodschappenaffaire 

Het onderzoeksproject is natuurlijk erg actueel. Van Berkel noemt de Toeslagenaffaire bij de Belastingdienst en de Boodschappenaffaire, waarbij een gemeente een deel van de bijstandsuitkering terugvorderde van een vrouw die boodschappen kreeg van haar moeder.  ‘Dat is in het nieuws geweest en doet wat met de publieke opinie. Daar horen we over van de inwoners en de beleidsmakers. Ze hebben een mening over wat rechtvaardig is. Ook is er nu een plan om de Participatiewet meer in balans te brengen. Omdat dit zo speelt, is ons onderzoek ook een enorme kans om de praktijk te verbeteren.’

Doordat de toelatingseisen van andere uitkeringen de laatste jaren zijn aangescherpt, komen er bovendien andere mensen in de bijstand terecht dan voorheen, noemt ze ook. Bijvoorbeeld mensen met chronische ziekten of een psychische kwetsbaarheid. ‘Zij komen moeilijk aan het werk, zonder dat daar nu extra aandacht, beleid dus, voor is.’

Het systeem is log. Dan kan je passief zijn, maar je kan er ook aan deelnemen. Ik heb dat keurslijf van mij af kunnen werken, maar ik zet mij graag in voor de kwetsbaren. Want als je in dat keurslijf zit, kun je geen kant op.

Elles Zink, Lid Adviesraad en Ervaringsdeskundige

Van beleidsadvies tot actie

Dit onderzoek is echter niet het eerste onderzoek dat de gezondheid van mensen in de bijstand en in de schulden moet gaan verbeteren. Volgens sommige critici kan het geld beter naar mensen in geldnood zelf gaan. Hoe gaat dit onderzoek wel wat verbeteren? ‘Goed punt,’ reageert Van Berkel. ‘Ik worstel daar zelf ook mee: helpt onderzoek of niet?’ 

Ze noemt het feit dat dit project zowel gericht is op het verzamelen van kennis als op actie. ‘Mensen met weinig geld zeggen: ja, het probleem kennen we wel. Wat doen jullie er verder aan? Daarom doen we ook actieonderzoek, waarbij de kennis wordt omgezet in actie in de praktijk, door landelijke partners met mandaat. Ik hoop dat dat het verschil maakt.’ Ze denkt ook dat het feit dat de onderzoekers nauw samenwerken met inwoners een verschil maakt. En daarnaast dat het onderzoek voortkomt uit vragen die burgers hebben geformuleerd via de Nationale Wetenschapsagenda.

Een ander kritiekpunt dat Van Berkel heeft gehoord is dat er al veel onderzoek naar mensen in de bijstand is gedaan, terwijl er ook andere groepen zijn die met weinig geld moeten leven, mensen die een WIA-uitkering krijgen bijvoorbeeld. ‘Daar ben ik het mee eens en in een volgend onderzoek zou ik graag die groepen meenemen.’ Ze verwacht wel dat veel van de bevindingen breder toepasbaar zijn.

Toepassen in de praktijk

Behalve de 7 gemeenten zijn er ook landelijke partijen betrokken bij dit project, waaronder de ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en verder verschillende beroepsverenigingen van financiële hulpverleners en professionals uit het sociaal domein. De bedoeling is natuurlijk dat de bevindingen en adviezen straks ook echt geïmplementeerd worden. 

Hiervoor komen partners elk half jaar samen in “Toekomstateliers”, om niet pas over 4 jaar na afronding van het project, maar al tijdens het onderzoek aan het systeem van de toekomst te gaan werken. ‘Onze landelijke partners hebben het mandaat om daadwerkelijk wat te gaan veranderen in het systeem,’ zegt Van Berkel. ‘Zij kunnen met onze onderzoeksresultaten aan de slag in hun eigen praktijk.’

Bron: ZonMw